Táknmál frelsisins
Eftir Hafdísi Erlu Hafsteinsdóttur
Sýnileiki hefur lengi verið eitt beittasta vopn mannréttindabaráttu hinsegin fólks. Þar gegnir myndmál stóru hlutverki. Sameiginlegt myndmál og táknheimur gerir hópinn sýnilegan út á við og þjónar sem sameiningartákn inn á við. Í tilefni afmælis Samtakanna ’78 notaði ritstjórn tækifærið og tók saman gróft ágrip af þeim táknum sem félagið hefur notast við í gegnum tíðina.
Tákn Samtakanna frá fyrri tíð voru færð í stafrænan búning í tilefni útgáfunnar
Varla var hægt að tala um markvissa notkun á lógóum hjá Samtökunum fyrr en á tíunda áratugnum enda var ekki stemmning í félaginu fyrir slíku. Formlegheit og stofnanavæðing voru beinlínis eitur í beinum margra í framvarðasveitinni og því var lítill áhugi á að sigla skútunni í höfn hinna borgaralegu gilda. Samt sem áður þurfti grípa til einhvers lags myndmáls til þess að auðkenna hreyfinguna, þó ekki væri nema til að ögra borgaralegu siðferði eða gefa félagsfólki táknheim til að samsama sig við.
Í formannstíð Guðna Baldurssonar, sem gegndi formennsku í Samtökunum frá stofnun þeirra til ársins 1986, var útbúinn bréfhaus með þríhyrningi og gríska stafnum lambda. Þó að þríhyrningurinn væri oftast nær prentaður í svarthvítu var hann augljós vísun í bleika þríhyrninginn, sem rekur uppruna sinn til Þýskalands nasismans. Ógnarstjórn nasista gekk hart fram gegn hommum með fangelsunum og pyntingum í hinum alræmdu útrýmingarbúðum. Hommarnir voru merktir með bleikum þríhyrningi og fáir áttu afturkvæmt. Á áttunda áratugnum tóku frelsishreyfingar homma og lesbía á Vesturlöndum bleika þríhyrninginn upp á arma sína, bæði til að sporna gegn gleymsku og sem tákn um baráttuna gegn fordómum. Seinna meir áttu alnæmisaðgerðasinnar í Bandaríkjunum á tíunda áratugnum eftir að nota hann með heldur beinskeyttari hætti þar sem ímynd útrýmingarbúðanna var notuð sem samlíking við skeytingarleysi stjórnvalda.
Hin sögulega skírskotun bleika þríhyrningsins gerði það að verkum að hann varð eitt af fyrstu táknum hinsegin fólks sem náði alþjóðlegri fótfestu. Aftur á móti þótti mörgum ekki sérstaklega hentugt að leita í táknheim helfararinnar eftir sameiningartákni og þar að auki þótti þríhyrningurinn of karllægur. Til að bregðast við þessu var gríski bókstafurinn lambda valinn sem alþjóðlegt tákn fyrir hreyfinguna á alþjóðaþingi samkynhneigðra í Edinborg árið 1974. Menningararfur Forn-Grikkja hefur löngum verið mörgum innblástur í framlínu baráttu hinsegin fólks og bókstafurinn var talinn hlutlausara tákn en þríhyrningurinn.
Kreppti hnefinn sem brýtur sér leið út úr eyríkinu Íslandi er annað merki sem Samtökin ’78 notuðu á níunda áratugnum. Eftir sem áður var þó ekki um formlegt lógó að ræða. Merkið er séríslenskt og hefur enga skírskotun til hinsegin táknfræði að öðru leyti en því að ef til vill er hægt að líta svo á að hnefinn sé að brjóta sér leið út úr skápnum í gegnum Melrakkasléttu. Krepptur hnefi er aftur á móti skírskotun í baráttu verkalýðs- og kvennahreyfinga og táknar vilja til róttækra breytinga. Þrátt fyrir að merkið hafi skýra vísun til Íslands var það teiknað af óþekktum Dana og birtist með grein eftir Guðna Baldursson í tímaritinu Seksualpolitik. Merkinu var svo nappað af Þorvaldi Kristinssyni sem notaði það í útgáfustarfi Samtakanna, til dæmis í blaðinu Úr felum og kynningarbréfum. Höfundur myndskreytingarinnar vissi þó líklega aldrei af notkun þess á Íslandi.
Bleiki þríhyrningurinn var, í einu eða öðru formi, áfram áberandi í merkingum Samtakanna frá stofnun þeirra fram undir aldamót. Í stjórnartíð Margrétar Pálu Ólafsdóttur á tíunda áratugnum var útlínum Íslands skeytt inn í hægra horn þríhyrningsins og merkið notað til prýða útgefið efni frá Samtökunum. Þar með var hinn alþjóðlegi þríhyrningur kominn með íslenskan blæ og merkið sameinaði innlenda baráttu og alþjóðlega strauma.
Tveir heimar mætast. Á þessu merki sem prýddi Samtakafréttir á árunum fyrir aldamót má sjá að regnboginn hefur bæst við bleika þríhyrninginn. Regnbogafáninn var saumaður af Bandaríkjamanninum Gilbert Baker árið 1978 að áeggjan Harvey Milk, borgarfulltrúa í San Fransisco, en Milk þótti frelsisbaráttuna skorta sameiningartákn. Regnbogafáninn náði mikilli alþjóðlegri útbreiðslu á tíunda áratugnum og var orðinn hið óformlega sameiningartákn hinsegin fólks við upphaf 21. aldar.
Þrátt fyrir að bleiki þríhyrningurinn sé enn sýnilegur í myndmáli hinsegin menningar má segja að hann hafi vikið fyrir regnbogafánanum. Fáninn er enda að mörgu leyti hentugra tákn þar sem hann ber með sér skilaboð um fjölbreytni mannlífsins, stolt og frelsi, en ekki tilvísun í þjáningu og dauða eins og bleiki þríhyrningurinn.
Árið 2005 tók kvikmyndagerðarkonan Hrafnhildur Gunnarsdóttir við formennsku og í stjórnartíð hennar var blásið til samkeppni um formlegt lógó Samtakanna ’78. Sjónrænt útlit var Hrafnhildi mikilvægt og henni, ásamt stjórn, þótti ótækt að Samtökin væru án formlegs lógós og að ímynd þeirra væri óljós og á reiki. Hönnuðurinn Bjarki Lúðvíksson bar sigur úr bítum með lógóið sem við þekkjum í dag, þar sem mjúku regnbogarendurnar mynda tölustafinn 78. Regnbogalitirnir eru augljós tilvísun í hinn alþjóðlega regnbogafána, rendurnar liggja þétt saman sem minnir á samtakamátt og tölustafirnir vísa til baka til Íslands til upphafsárs Samtakanna. Bjarki hlaut evrópsku hönnunarverðlaunin Eulda og viðurkenningu IMARK fyrir hönnunina.
Innan hinsegin samfélagsins hefur almennt ríkt sátt um þetta merki, enda er það stílhreint, fallegt og felur í sér bæði erlendar og innlendar skírskotanir. Ef til vill mun þetta fína merki prýða Samtökin út 21. öldina og inn í þá næstu en kannski mun hugmyndafræðilegt eða pólitískt umrót kalla á endurskoðun, bæði á starfsemi félagsins og táknmáli þess. Hver veit?