Upplýsingar um álitaefni

Samtökin ‘78 hafa frá upphafi sinnt ýmis konar fræðslustarfsemi, til að auka sýnileika hinsegin fólks og aflétta mögulegri skömm hinsegin barna og ungmenna. Hér er ritrýnd grein sem útskýrir af hverju inngildandi skólaumhverfi skiptir máli, en fræðsla Samtakanna ‘78 er liður í að skapa slíkt umhverfi. 

Fyrirkomulagi hinsegin fræðslu Samtakanna ‘78 er lýst í grein Tótlu I. Sæmundsdóttur fyrrverandi fræðslustýru Samtakanna ‘78 sem birtist fyrst á Vísi en er endurbirt á vefsíðu Samtakanna ‘78 hér.

Hér er svo yfirlit yfir fræðslu Samtakanna ’78 í grunnskólum, kennsluáætlanir og þær glærur sem notaðar eru til stuðnings fyrir hvern aldurshóp. 

Helstu atriði: 

• Hinsegin fræðsla fjallar fyrst og fremst um gildi og mikilvægi fjölbreytileika. 
• Hinsegin fræðsla er alltaf sett fram í samræmi við þroska barna. 
• Kennarar eru alltaf með í kennslustofu þegar hinsegin fræðsla fer fram. 

Ótti fólks við hinsegin fræðslu virðist fyrst og fremst byggjast á hugmyndum um að hinseginleiki sé á einhvern hátt smitandi. Svo er ekki. 

Orðið kyn á íslensku er almennt notað yfir kyngervi (hið félagslega mótaða kyn), kynvitund (hvernig manneskja upplifir kyn sitt) og kyneinkenni (líkamlegar birtingarmyndir kyns). Allir þessir þættir kyns eru mun fjölbreyttari en fólk vill vera láta. Þess vegna er þessi umræða flókin og staðhæfingin „það eru bara tvö kyn“ er mikil einföldun – hvort sem fjallað er um menningarlega, sálfræðilega eða líffræðilega þætti. Kyn hefur alltaf verið flókið samspil margra þátta.

Fólk hefur verið utan kynjatvíhyggjunnar um árþúsundir (sjá t.d. umfjöllun hér) og ólíkir menningarheimar skilgreina kyn og fjölda þeirra á afar mismunandi hátt. Sjá heimskort með útskýringum hér. 

Það er ekki nýtt að fólk sé kynsegin (e. non-binary). Rannsóknir Magnusar Hirschfeld (sjá umfjöllun hér) eru gott dæmi um það, en hann bar m.a. kennsl á fljótandi kynvitund og kynvitund óháð kynjatvíhyggjunni meðal fólks sem í dag væri líklega talið kynsegin. Stofnun Hirschfeld tók til starfa í Þýskalandi árið 1919, en hún var lögð í rúst og bókasafn hennar brennt af nasistum í einni af fyrstu bókabrennum þeirra árið 1933.

Líffræðilegt kyn (e. sex) er auk þess mun flóknara fyrirbæri en oft er haldið fram og því er hæpið að nota líffræðileg rök til þess að gera lítið úr upplifun trans fólks af eigin kyni. Sjá t.d. þessa grein um fjölbreytileika kyns eða þetta svar á Vísindavefnum.

Sterkasta staðfestingin á því að kynjatvíhyggjan er ekki óskeikul er svo einfaldlega sú að kynsegin fólk er til, þrátt fyrir fordóma samfélagins og þá erfiðleika sem það getur falið í sér að vera alltaf á skjön við viðteknar hugmyndir um kyn. Virðing samfélagsins fyrir sjálfsmynd fólks ætti ekki að velta á því hvort hægt sé að færa einföld rök fyrir tilvist þess.

Helstu atriði: 

• Heilbrigðisþjónusta fyrir trans ungmenni er mjög einstaklingsbundin.
• Stuðningur og kynstaðfestandi meðferð þar sem við á hefur jákvæð áhrif á líðan og heilsu trans barna og ungmenna.
• Allar ákvarðanir um lyfjagjöf eru teknar í samstarfi lækna, foreldra og barnsins sjálfs.
• Ekki öll trans ungmenni vilja eða þurfa lyfjagjöf.
• Engar skurðaðgerðir eru framkvæmdar á börnum undir 18 ára aldri á Íslandi.
• Heilbrigðisþjónusta fyrir trans ungmenni er veitt á öllum Norðurlöndum.

Heilbrigðisþjónusta fyrir trans börn og ungmenni er á forræði BUGL. Ekkert barn fær lyfjameðferð við kynama nema að hafa farið í gegnum frumgreiningu, tilvísun og síðar greiningu hjá transteymi BUGL. 

Börn með óhefðbundna kyntjáningu eru ekki sjálfkrafa talin vera trans og ekki öll trans börn þurfa aðstoð heilbrigðiskerfisins. Meðferðin og stuðningurinn sem börn fá er miðaður við að þau fái að kanna sína kynvitund sjálf, með velferð þeirra að leiðarljósi. 

Ekkert Norðurlandanna hefur hætt notkun á hormónabælandi lyfjum (blokkerum) fyrir þau trans ungmenni sem þess þurfa. Þær breytingar sem hafa verið gerðar á Norðurlöndum undanfarið hafa fært kerfi þeirra nær því sem gengur og gerist hér á landi, þar sem meiri áhersla er lögð á greiningarferli og sálrænan stuðning. 

Hér má lesa pistil þar sem sagt er frá þjónustunni fyrir trans börn og ungmenni á Íslandi á einfaldan hátt. 

Hér er ritrýnd grein um hormónablokkera, þar sem sýnt er fram á jákvæð áhrif þeirra á lífsgæði og andlega líðan trans ungmenna. 

Hér er nýjasta útgáfa Standards of Care frá WPATH, sem inniheldur fjölda tilvitnana í ritrýndar rannsóknir.

Hér er stór rannsókn frá Bandaríkjunum sem bendir til þess að sú hugmynd að það að vera trans sé líklegra meðal þeirra ungmenna sem fengu úthlutað kvenkyni við fæðingu eigi ekki við rök að styðjast. 

Hér er rannsókn sem sýnir að kenningin um rapid onset gender dysphoria (þá hugmynd að ungmenni upplifi skyndilega kynama vegna áhrifagirni og annarra undirliggjandi vandamála) stenst ekki skoðun. 

Hér er fjallað um Noreg og stöðuna á trans heilbrigðisþjónustu þar. 

Hér er rannsókn sem sýnir tengsl á milli krosshormónameðferðar á unglingsárum og betri andlegrar líðanar á fullorðinsárum.

Hér er stór könnun frá 2022 í Bandaríkjunum sem sýnir að 98% trans fólks metur sig ánægðara með lífið eftir krosshormónameðferð og 97% þeirra sem hafa farið í einhverja kynstaðfestandi skurðaðgerð greina frá aukinni lífsánægju. 

Hér eru lög um kynrænt sjálfræði, sem voru fyrst samþykkt 2019. 

Hér er afdráttarlaus yfirlýsing frá 2024 frá American Psychological Association (APA) um stuðning þeirra við trans heilbrigðisþjónustu.

Samkvæmt 11. gr laga um kynrænt sjálfræði ber heilbrigðisstarfsfólki að veita upplýsingar um áhrif meðferðar á frjósemi og hvernig hægt er að varðveita hana. 

Hormónablokkerar hafa ekki áhrif á frjósemi ef þeim er hætt, en erfiðara er að geyma kynfrumur barna sem fara snemma á blokkera og beint í krosshormónameðferð. Sum ungmenni velja að hætta á blokkerum um tíma áður en krosshormónameðferð hefst til þess að geta varðveitt kynfrumur sínar. 

Sálrænn stuðningur, mat á hæfni til ákvarðanatöku og einstaklingsbundin ráðgjöf er mjög mikilvæg í ferlinu. Einnig ber að nefna að kynfrumuvarðveisla trans barna og ungmenna er enn ekki niðurgreidd af sjúkratryggingum, sem er aðkallandi jafnréttismál.

Hér eru lög um kynrænt sjálfræði, sem voru fyrst samþykkt 2019. 

Eftirsjá er flókið hugtak og getur þýtt mismunandi hluti fyrir mismunandi fólk, getur beinst að félagslegum þáttum eða líkamlegum. Það er mikilvægt að trans fólk fái bestu mögulegu upplýsingar um mögulegar aukaverkanir og óafturkræfar afleiðingar læknisfræðilegra inngripa. 

Ólíkt því sem oft er fleygt fram sér afskaplega fátt fólk eftir kynstaðfestandi kynfæraaðgerðum. Sjá hér. Þau sem af einhverjum ástæðum sjá eftir aðgerðum eða öðrum læknisfræðilegum inngripum eiga rétt á fullum stuðningi hinsegin samfélagsins.

Fólk sem hættir í kynstaðfestandi ferli sem þegar er hafið gerir það af mörgum ástæðum. Sumt fólk áttar sig á því að það vill ekki eða þarf ekki líkamleg inngrip, annað fólk treystir sér ekki til að halda áfram vegna fordóma samfélagsins eða höfnunar fjölskyldu sinnar. Það er þess vegna mikilvægt að halda því til haga að þau sem hætta við eru ekki endilega að gera það vegna þess að þau eru ekki trans, þótt það komi vissulega fyrir líka. Sjá ritrýnda rannsókn hér. Örfáir einstaklingar á Íslandi hafa hætt í læknisfræðilegu ferli sem þegar er hafið, af mismunandi ástæðum.

Mikilvægt er að því sé haldið til haga að þó svo að örlítill hluti af heildarhópi þeirra sem sækja sér transtengda heilbrigðisþjónustu sjái eftir sínu ferli þá er það ekki grundvöllur til að draga úr eða stöðva þjónustu fyrir trans fólk. Rannsóknir sýna að ánægja með þessa tilteknu heilbrigðisþjónustu er mjög mikil í samanburði við langflesta aðra heilbrigðisþjónustu og aðgerðir, sjá t.d. hér. 

Mismunandi íþróttir krefjast mismunandi getu, og eru ákveðin líkamseinkenni góð fyrir eina íþrótt, en ekki aðra. Hæð fólks, stærð vöðva eða beina skiptir ekki höfuðmáli í mörgum íþróttum, og verðum við því að geta nálgast íþróttir út frá mismunandi sjónarhornum.

Strangar reglur gilda um hormónamagn á alþjóðlegum íþróttamótum. Í flestum afreksíþróttum er fylgst náið með testósterónmagni. Trans íþróttakonur á krosshormónum hafa því enga yfirburði yfir sís íþróttakonum þegar kemur að testósterónmagni, sem er reyndar ekki það eina sem hefur áhrif á styrk og vöðvamassa. Krosshormón hafa þau áhrif að vöðvamassi minnkar hjá trans konum en eykst hjá trans körlum.

Aðeins ein trans kona hefur keppt á Ólympíuleikum sem slík, þrátt fyrir að trans konur hafi mátt keppa á Ólympíuleikunum frá árinu 2004 og samkvæmt nýjustu reglum frá árinu 2015. Það er Laurel Hubbard, sem keppti í lyftingum á Ólympíuleikunum í Tokyo árið 2020 í þyngdarflokki 87 kg+.

Hér eru viðmið Alþjóðaólympíunefndarinnar um inngildingu fólks í íþróttum óháð kynvitund og ódæmigerðum kyneinkennum frá 2021.

Hér er góð skýrsla frá Canadian Centre for Ethics in Sport. Þar kemur m.a. fram að þau gögn sem til eru bendi til þess að trans konur sem undirgengist hafa hormónameðferð hafi enga augljósa líffræðilega yfirburði umfram sís konur í afreksíþróttum.

Trans fólk hættir gjarnan í íþróttum vegna þess að þau hafa ekki nægan stuðning, hvort sem það er í grasrótarstarfi eða afreksíþróttum (sjá t.d. hér). Fordómar og mismunun leiða sömuleiðis til þess að trans fólk er ólíklegra til að stunda hreyfingu eða líkamsrækt almennt.

Fjöldi íþróttasambanda hefur tekið þá ákvörðun á síðastliðnum árum að banna trans konum alfarið að keppa á stórmótum. Í flestum tilvikum hefur það einungis áhrif á örfáa keppendur, stundum engan. Bönnin eru því bæði tilefnislaus og ósanngjörn, en búa til útilokandi andrúmsloft, ýta enn frekar undir fordóma gagnvart trans fólki í íþróttum og stuðla að brottfalli trans barna og ungmenna úr íþróttastarfi. 

Trans konur hafa haft lögfestan aðgang að kvennarýmum á Íslandi frá árinu 2012, en þá voru strangari reglur fyrir breyttri kynskráningu en nú er samkvæmt þágildandi lögum. Við þekkjum engin dæmi þess að karlar hafi misnotað kynskráningu til þess að fá aðgang að kvennarýmum á Íslandi, eða þóst vera konur og farið inn í kvennarými. Kvennaathvörf og -skýli á Íslandi hafa t.a.m. veitt trans konum þjónustu frá upphafi.

Flestar konur sem verða fyrir kynferðisofbeldi upplifa það af hendi karla sem þær þekkja. Því stendur konum almennt mun meiri hætta af kynferðisofbeldi í heimahúsum en á almannafæri. Karlar þurfa svo sannarlega ekki að þykjast vera konur til að beita ofbeldi.

Ef fólk trúir því að sís karlar muni misnota lög um kynrænt sjálfræði til þess að breyta um kynskráningu og nýta sér kvennarými til þess að beita ofbeldi, þá er fólk hrætt við sís karla – ekki við trans konur. Trans konur eiga það sameiginlegt með öðrum konum að verða fyrir kynbundnu ofbeldi og eru raunar í sérstökum áhættuhópi. 

Hér er yfirferð frá Trans Ísland um þessi mál og kynjuð rými (frá árinu 2019). 

Fangelsismál ber oft á góma í tengslum við trans konur, þá sérstaklega erlendis. Á Íslandi eru fáir sem afplána dóma í fangelsi, og einungis eitt kvennafangelsi (Hólmsheiði) er starfandi á Íslandi, en konur eru líka vistaðar á Sogni. Hlutfall kvenna í fangelsi á Íslandi hefur verið á milli 7%-10%, en samkvæmt skýrslu Ríkisendurskoðunar 2023 var meðalfjöldi kvenna sem lauk afplánun í íslenskum fangelsum 18 talsins á móti 154 körlum. 

Trans konur, líkt og aðrar konur, eiga rétt á því að vera vistaðar í kvennafangelsi á Íslandi, en engin þekkt dæmi eru um það að trans konur hafi afplánað fangelsisdóm á Íslandi. Sömuleiðis eru engin þekkt dæmi um það að sís karlar séu að þykjast vera konur til að fá vist í kvennafangelsi.

Samtökin ‘78 og Fangelsismálastofnun funduðu um þessi mál þegar lög um kynrænt sjálfræði voru sett, en ekki voru taldar líkur á að lögin myndu stofna konum í fangelsum á Íslandi í hættu. Engin dæmi hafa enda komið upp um slíkt, en trans konur fengu lagalegan rétt til að vera vistaðar í kvennafangelsi árið 2012 með þágildandi lögum um réttindi trans fólks.

Rannsóknir og dæmi erlendis frá sýna að trans konur, sérstaklega þær sem eru vistaðar í karlafangelsum, eru oft þolendur ofbeldis og kynferðisofbeldis í fangelsum. Sjá t.d. hér og hér. 

Samkvæmt skýrslu Ríkisendurskoðunar eru aðstæður fanga, og þá sérstaklega kvenna, ekki viðunandi á Íslandi. Ýmislegt hvað varðar aðbúnað, úttektir á húsnæði og öryggismál er ábótavant. Konur í fangelsum hafa sömuleiðis lakara aðgengi en karlar að störfum, virkni og öðrum endurhæfingarúrræðum. Aðstæður kvenna í fangelsum á Íslandi eru því að mörgu leyti óviðunandi, og eru áskoranir margar í þessum efnum. Þær áskoranir tengjast ekki trans konum eða trans fólki almennt.

Hér er skýrsla Ríkisendurskoðunar um fangelsismál á Íslandi.
Hér er umfjöllun um aðstæður kvenna í fangelsum á Íslandi. 

Helstu atriði: 

• Trans fólk má skv. lögum nota þann klefa sem samræmist kynskráningu þeirra
• Fólk þarf ekki að breyta um kynskráningu til þess að beita konur ofbeldi
• Sundklefanotkun fólks sem hefur öðruvísi líkama en flest myndu búast við er ekki áreitni í sjálfri sér

Á Íslandi er sund stór hluti af okkar menningu. Síðan 2012 hefur trans fólk haft lagalegan rétt til að nota sundklefa í samræmi við lagalega kynskráningu.

Margir sundstaðir bjóða nú upp á einstaklingsklefa sem trans fólk, þá sér í lagi kvár, geta nýtt sér. Þessir klefar eru mikilvægir fyrir einstaklinga sem upplifa sig utan kynjatvíhyggjunnar, eða finnst af einhverjum ástæðum óþægilegt að fara í opna klefa. Engum er þó meinaður aðgangur að kynjuðum klefum, þar sem fólk hefur rétt til að nota klefa í samræmi við kynskráningu eins og áður kom fram.

Þrátt fyrir það er það algengt að trans fólk veigri sér við að fara í sund á Íslandi af ótta við fordóma og áreiti. Sömuleiðis spilar það inn í að mörgu trans fólki finnst óþægilegt að ókunnugt fólk sjái líkama þess þegar það er í kynstaðfestandi ferli og forðast því aðstæður sem þessar. 

Dæmi eru um að trans fólk hafi ekki farið í sund eða líkamsrækt í fjölda ára eða jafnvel meira en áratug af ótta og hræðslu við fordóma og áreiti. 

Engin dæmi eru til um að sís karlar hafi reynt að nýta sér þann rétt í annarlegum tilgangi, þ.e.a.s. að þykjast vera trans kona og fara inn í kvennaklefa. Hins vegar hafa komið upp dæmi þar sem trans fólki hefur verið vísað úr kynjuðum klefum vegna fordóma eða áreitt af öðrum sundgestum.

Mikilvægt er að fólk átti sig á því að ef einstaklingur fer inn í sundklefa á Íslandi og áreitir annað fólk þá er viðkomandi að brjóta lög, algjörlega óháð kynskráningu. Venjuleg sundklefanotkun fólks sem hefur öðruvísi líkama en flest myndu búast við er ekki áreitni í sjálfri sér. Raunar er hinsegin fólk, hvort sem þau eru trans eða ekki, oft þolendur áreitis og fordóma fyrir það eitt að nýta sér kynjuð rými eins og annað fólk. 

Helstu punktar

• Nýyrði fyrir hinsegin veruleika gera okkur kleift að tala um líf okkar á íslensku
• Lagatextar þurfa að ná yfir allt fólk sem þeim er ætlað að vísa til
• Engin krafa er um að hinsegin nýyrði komi í stað orða eins og karl eða kona í daglegu tali

Með tilurð hinsegin nýyrða og grósku í smíði á íslenskum hinsegin hugtökum og kynhlutlausu tungumáli hefur ýmislegt breyst í hvernig við notum kynjað tungumál og hverra það nær til.

Í kjölfar þess að lög um kynrænt sjálfræði tóku gildi var orðalagi ýmissa annarra laga breytt til samræmis nýjum lagalegum veruleika, sem hefur lengi verið til félagslega. Til að mynda eru ekki allar manneskjur sem ganga með og fæða barn mæður eða fólk sem getur barn feður eins og lög gerðu áður ráð fyrir. Með samþykkt á þriðju kynskráningunni þurfti líka hlutlaust hugtak og hafa því hugtök eins og foreldri komið í stað kynjuðu orðanna, t.d. foreldri sem gengur með barn eða foreldri sem getur barn. 

Að því sögðu hafa hugtökin móðir eða faðir ekki verið þurrkuð út, enda er það ekki tilvist orða í lögum sem sker úr um gildi þeirra eða hvort þau eru notuð. Fólk notar auðvitað enn þau hugtök sem það vill til að lýsa hlutverki sínu og sambandi við börn og fjölskyldu, en mikilvægt er að lagatextar nái utan um allt fólk. 

Sömuleiðis hafa orð eins og stórforeldri komið úr nýyrðasamkeppni Samtakanna ‘78, en upprunalega var kallað eftir orði sem er samstæða orðanna amma og afi. Orðið er sambærilegt orðum í ensku (e. grandparent) og norsku (n. besteforeldre) og var því einungis viðbót. Það kemur ekki í stað orðanna amma og afi og það hefur aldrei verið hugmyndin að hinsegin nýyrði komi í stað orða sem fyrir eru í málinu. Á sama hátt er tilvist orðsins kvár ekki á neinn hátt ógn við hin góðu og gildu orð karl og kona. 

Ný reglugerð um hollustuhætti (2024) kveður á um að starfsstaðir skuli annað hvort:

a.) Merkja snyrtingar út frá aðstöðunni (klósett, skálar, skiptiborð)

b.) Bjóða upp á ókyngreint salerni til viðbótar við kynjaskipt salerni