Hlutverk talsmanns neytenda er þríþætt – áhrif til úrbóta, varðstaða um hagsmuni og réttindi neytenda og kynning á réttarreglum sem varða neytendur sérstaklega. Í tilefni Hinsegin daga vil ég kynna stuttlega réttarreglur sem tengjast mismunun vegna kynhneigðar eða annarra ómálefnalegra ástæðna.
Ég hef áður á sama vettvangi fjallað um hugsanlega mismunun neytenda eftir kynferði – en hvað með mismunun gagnvart neytendum eftir kynhneigð; viðgengst hún og stenst hún?
Jafnræði tryggt í stjórnarskrá
Í íslensku stjórnarskránni hefur frá 1995 verið svohljóðandi jafnræðisregla:
Allir skulu vera jafnir fyrir lögum og njóta mannréttinda án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti.“
Sambærileg regla var áður talinn óskráður hluti stjórnlaga samkvæmt dómi Hæstaréttar frá 1992 (bls. 1962) og sams konar reglu er að finna í stjórnsýslulögum sem gilda reyndar aðeins um stjórnsýsluna og þar með ekki í neytendamálum. Þó að kynhneigð sé ekki nefnd berum orðum í stjórnsýslulögum er ljóst að hún fellur undir aðrar sambærilegar ástæður – sem ekki má nota til mismununar.
Hversu langt ná mannréttindareglur?
Mannréttindareglur stjórnarskrárinnar gilda hins vegar um fleira en stjórnsýsluna og hafa áhrif – bæði á löggjafann og við lagatúlkun dómstóla, stjórnsýsluaðila o.fl. og jafnvel beint fyrir svonefnd einkaréttar- eða þriðjamannsáhrif eins og áður hefur verið fjallað um í talhorninu. Þó að jafnræðisreglan íslenska skírskoti ekki beint til kynhneigðar sem ástæðu sem ekki má nota til mismununar er líklegt að lagaþróun undanfarinna 12 ára og framsækin lagatúlkun sem styðjast má við þegar mannréttindareglur eru skýrðar leiði til þess að óheimilt é að gera mannamun á fólki eftir kynhneigð – jafnvel utan stjórnsýslunnar.
Refsivert að mismuna neytendum vegna kynhneigðar
Löggjafinn hefur hins vegar að nokkru leyti tekið af skarið og bætti árið 1998 við almenn hegningarlög svohljóðandi ákvæði:
Hver sem í atvinnurekstri eða þjónustustarfsemi neitar manni um vörur eða þjónustu til jafns við aðra á grundvelli þjóðernis hans, litarháttar, kynþáttar, trúarbragða eða kynhneigðar skal sæta sektum eða fangelsi allt að 6 mánuðum.
Sömu refsingu varðar að neita manni um aðgang til jafns við aðra að opinberum samkomustað eða öðrum stöðum sem opnir eru almenningi.“
Frekari refsivernd felst fyrir þessa hópa í hegningarlögum en ekki skal fjölyrt um hana þar sem hún varðar ekki stöðu þeirra sem neytenda. Þetta ákvæði felur skýrt í sér að óheimilt er – og refsivert – að mismuna neytendum á grundvelli kynhneigðar eða annarra tilgreindra atriða.
Dönsk frétt um brot gegn klæðskiptingi í verslun
Nýlega bárust af því fréttir að kaupmanni í Danmörku hefði verið boðin 3000 DKK sektargerð fyrir brot á sambærilegu ákvæði fyrir að neita klæðskiptingi um þjónustu í verslun sinni. Ef sú verður niðurstaðan – a.m.k. ef málið fer fyrir dóm – kemur í ljós hvort refsivernd danskra laga er rýmri en hérlendis en álitamál getur verið hvort hugtakið kynhneigð í tilvitnuðu ákvæði almennra hegningarlaga nær einnig til mismununar gagnvart klæðskiptingum.
Copyright © Gísli Tryggvason 2007
Tilvitnun er öllum heimil sé heimildar getið
