Í umræðu um kynhlutlausa hjónabandslöggjöf á Íslandi og hlutverk kirkju í hjónavígslu hefur borið á að vísað er til hinnar svokölluðu „sænsku leiðar” sem hugsanlegri lausn á óeiningu innan íslenskrar þjóðkirkju hvað varðar aðkomu hennar að hjónabandi/staðfestri samvist samkynhneigðra. En hver er þessi „sænska leið” og hvað er að gerast í umræðunni um kynhlutlaust hjónaband og aðkomu kirkjunnar að því í Svíþjóð?
Síðastliðið vor var lagt fram nefndarálit stjórnskipaðrar nefndar (Äktenskap för par med samma kön – Vigselfrågor SOU 2007:17) þar sem komist er að þeirri niðurstöðu að afnema beri lög um staðfesta samvist og gera hjónabandslöggjöf kynhlutlausa. Lagt er til að trúfélög fái rétt til að vígja samkynhneigða í hjónaband, en verði það í sjálfsvald sett hvort þau vilji annast þessar vígslur. Ennfremur er lagt til að hugtakið hjónaband verði notað fyrir alla, líkt og gert hefur verið í Kanada og á Spáni, og að hugtakið staðfest samvist hverfi. Í skýrslunni er gert ráð fyrir að þessi breyting gildi frá 1. janúar 2008.
Það er meirihluti fyrir þessari tillögu á sænska þinginu, en þó líka andstaða. Kristilegir demókratar á þingi eru henni andvígir og reyna að draga afgreiðslu málsins á langinn. Nýlega krafðist stjórnarandstaðan þess að þessi breyting yrði þegar tekin á dagskrá þingsins nú þegar.
Sænska þjóðkirkjan hefur í mörg ár rætt um aðkomu sína að samböndum samkynhneigðra og hefur tekist að gera einfalt mannréttindamál að stórkostlegu vandamáli innanbúðar. Sú leið sem á Íslandi hefur verið nefnd „sænska leiðin” byggir á því að kirkjan er tilbúin til þess að vígja samkynhneigð pör til staðfestrar samvistar, og jafnframt sjá um þann hluta vígslunnar sem er löggerningar, en alls ekki að vígja samkynhneigða í hjúskap. Hjúskapur á, samkvæmt skilningi sænsku kirkjunnar, að vera fyrir gagnkynhneigða eingöngu. Verði kirkjan þvinguð til að vígja samkynhneigða í hjónaband, sem þó er ekki lagt til á þessu stigi, vilja margir innan hennar heldur að kirkjan hafi engan vígslurétt, hvorki til vígslu samkynhneigðra né gagnkynhneigðra.
Hér er nauðsynlegt að skoða afstöðu sænsku kirkjunnar frá sjónarhorni sögunnar. Það er alveg ljóst að hér er orðræða klassískrar aðskilnaðarstefnu sett í kirkjulegt samhengi. Af einhverjum ástæðum finnst kirkjunni nauðsynlegt að aðskilja samkynhneigða frá gagnkynhneigðum þegar kemur að hjónavígslu. Rökin sem færð eru fram fyrir þessari nauðsyn er hægt að þekkja úr orðræðu aðskilnaðarsinna frá árum áður, hvort sem aðskilnaðurinn byggði á kyni, kynþætti eða trú. Þessi rök eru mjög skyld hinni svokölluðu kenninsetningu eða kreddu um „aðskilnað en þó jöfnun” (Separate But Equal), sem sett var fram í Bandaríkjunum á 19. öld og miðaði að því að festa í sessi og finna lagalegan grundvöll og rök fyrir aðskilnaði kynþátta.
Það að samkynhneigðum verði ekki veittur aðgangur að hinu kirkjulega hjónabandi á sömu forsendum og gagnkynhneigðum, byggir á sömu hugsun og að svartir og hvítir geti að einhverjum ástæðum ekki notað sömu almenningssalerni eða setið á sömu bekkjum í skemmtigörðum. Fáir nú á tímum eru þeirrar skoðunar að nauðsynlegt sé að halda kynþáttum aðskildum. Á árum áður hins vegar fannst mörgum að svartir myndu á einhvern hátt menga menningu hvítra, fengju þeir sama aðgang að stofnunum þjóðfélagsins. Þó að fáir vilja kannast við það í dag að hafa haft slíka afstöðu, var hún sterklega látin í ljós. Spurningin er hvort að kirkjunni finnist samkynhneigðir menga hið kirkjulega hjónaband fái þeir aðgang að því.
Í Suðu-Afríku urðu ekki alls fyrir löngu heitar umræður innan kirkna um hvort leyfa ætti hjónavígslur samkynhneigðra í kirkjum, þegar hjónabandslöggjöf landsins var gerð kynhlutlaus. Kirkjurnar komust að þeirri niðurstöðu að ekki ætti að leggja bann við hjónavígslum samkynhneigðra í kirkjum. Meginrökin fyrir þeirri ákvörðun var að kirkjan mætti ekki á neinn hátt vera völd að því að ný aðskilnaðarstefna liti dagsins ljós; grimmilegar afleiðingar hinnar fyrri eru mönnum enn í fersku minni.
Eitt afbrigði hinar „sænsku leiðar” er að fái eða geti kirkjan ekki haldið gagnkynhneigðum og samkynhneigðum aðskildum, sé það betra að kirkjan hafi engan rétt til löggerningshluta hjónavígslunnar. Með þessari leið yrði þessi kaleikur tekinn frá kirkjunni og umræðan dæi út. Tillögur sem lagðar hafa verið fram á kirkjuþingi sænsku kirkjunnar sem haldið verður í lok október þessa efnis, hafa þó fengið kaldar viðtökur af undirbúningsnefnd þingsins.
Það er því ljóst að hin svokallaða „sænsku leið” hvað varðar kynhlutlaust hjónaband og kirkjulega hjónavígslu samkynhneigðra er á engan hátt greiðfær. Með „sænsku leiðinni” er ekki tekin afstaða með mannhelgi samkynhneigðra innan kirkjunnar og orðræða klassískrar aðskilnaðarstefnu notuð til að réttlæta stofnanagerða hræðslu.
Haukur F. Hannesson
