Föstudagurinn 27. júní 1969 virtist ætla að verða eins og aðrir föstudagar hásumarsins í New York. Það var heitt og rakt og hommarnir flykktust þúsundum saman úr borginni til þess að sleikja sólina yfir helgina úti í Cherry Grove og The Hamptons. Það er að segja hinir efnuðu og makráðu. Þeir snauðari sátu heima og bjuggu sig undir ævintýri næturinnar.
Fyrir þeim var þetta enginn venjulegur föstudagur. Það var verið að jarða sjálfa Judy Garland þennan dag, eftirlæti homma um áratugi, allt frá því hún heillaði þá í hlutverki Dorothy í Galdrakarlinum í Oz árið 1939. Leiðir dýrkunar og samsömunar geta stundum verið flóknar, en svo var ekki hér. Þegar Dorothy litla söng um landið handan regnbogans, land vonarinnar þar sem draumarnir rætast, sló hún strengi í samkynhneigðum hjörtum sem síðan hafa ómað.
Neðarlega í Greenwich Village á Manhattan, í Christopher Street númer 53, lá vinsæll bar, Stonewall Inn, og gestirnir minntust Judy þetta kvöld með því að spila söngvana hennar. Skyndilega birtist lögreglan á svæðinu eins og svo oft áður, komin til að fremja reglubundna rassíu. Einir fimmtán lögregluþjónar birtust vopnaðir, handtóku þrjár dragdrottningar, tvo barþjóna, einn Kúbana og eina lesbíu. Aðra létu þeir í friði og héldu út í lögreglubíl með feng sinn það kvöldið. Þá var það sem einhver á götunni hrópaði: „Af hverju látið þið fara svona með ykkur? Ætliði ekki að svara fyrir ykkur?“ Lesbían, sem handtekin hafði verið, rauk upp og sparkaði í klofið á verði laganna og þá var fjandinn laus. Lögreglan leitaði skjóls inni á kránni, en fangarnir voru frelsaðir. Fólk þusti að úr nærliggjandi krám og brátt birtist óeirðalögreglan í Kristófersstræti en réði ekki við neitt. Samkynhneigðir höfðu uppgötvað samtakamáttinn.
Rassíur voru engin nýlunda í Greenwich Village. Lengi hafði lögregla borgarinnar iðkað þá íþrótt að mæta á skemmtistaði samkynhneigðra, handtaka fimm til tíu manns og sekta þá fyrir „kynvillu“ – og það þótti svo sem ekkert tiltökumál. Á þeim tíma var samkynhneigð glæpur í öllum fylkjum Bandaríkjanna. En kunnugir vissu að rassíurnar voru líka drjúg búbót fyrir illa launaða lögregluþjóna því að borgarlögreglan átti svo sem ekkert sældarlíf, ekki frekar en þeir sem hún reyndi að berja á. Tíðar rassíur voru ógnun við vinsældir skemmtistaðanna og fældu frá gesti. Þess vegna voru eigendur veitinga- og skemmtistaða vanir að kaupa sér frið fyrir „heimsóknum“ lögreglunnar, en staðarhaldarinn á Stonewall Inn mun hafa svikist um að afhenda henni „tekjutrygginguna“ í júnímánuði.
Átökin stóðu alla helgina og talið er að nær fjögur þúsund manns hafi tekið þátt í þeim. Þegar baðstrandarhommarnir sneru heim sólbrúnir og sællegir í helgarlok, fengu þeir loksins fréttirnar. New York-búar fréttu síðan af óeirðunum miðvikudaginn 2. júlí þegar Village Voice kom út og veifaði slagorðinu „Forces of Faggottry“. Reyndar var það gamall frasi og hafði áður verið notaður í háði um þá sem menn héldu að kynnu ekki að berjast, en allt í einu var ekkert háðslegt við þennan gamla orðalepp. Og það varð ekki aftur snúið – heimurinn var ekki lengur sá sami og áður.
Sárafáar ljósmyndir hafa varðveist frá þessari merkilegu helgi, menn höfðu í öðru að snúast en að festa söguna á filmu og fáa blaðaljósmyndara grunaði mikilvægi þess sem gerst hafði. En frásagnir og vitnisburðir eru mýmargir og hver öðrum merkilegri. Einn þeirra sem lagði leið sína niður í Kristófersstræti sunnudagskvöldið 29. júní var homminn og skáldið fræga Allen Ginsberg, á ferð með vini sínum. Hann vildi endilega inn á Stonewall. „Ég hef aldrei komið þar,“ sagði hann og stikaði hlæjandi inn götuna, veifaði á báða bóga til lögreglunnar og sendi þeim friðarmerki. Af skáldlegu innsæi sá hann strax hvers konar tímamót höfðu orðið í sögunni og hafði orð á því við félagann. Svo kjagaði hann inn á Stonewall og var strax kominn út á dansgólfið. Á leiðinni heim lét hann þessi fleygu orð falla: „Veistu hvað, þeir eru svo fallegir núna, strákarnir þarna inni. Hann er horfinn þessi sársauki sem var í augum allra homma fyrir tíu árum.“
Árum saman hafa samkynhneigðir á Vesturlöndum minnst Stonewall-átakanna og snemma á 8. áratug aldarinnar byrjuðu hommar og lesbíur í Bandaríkjunum að halda hátíð síðustu helgi í júní. Hátíðahöldin hafa gengið undir ýmsum nöfnum, „Christopher Street Day“ og „Gay Pride“ svo dæmi séu nefnd. Siðurinn barst brátt til Evrópu og er reyndar ekki lengur rígbundinn dagsetningunni gömlu. Á Íslandi hefur þó 27. júní sérstaka merkingu í hugum samkynhneigðs fólks því að það var þennan dag árið 1996 sem lög um staðfesta samvist samkynhneigðra gengu í gildi hér á landi.
Copyright © Þorvaldur Kristinsson 1999
Tilvitnun er heimil sé heimildar getið
